"MY FRIEND SUU"

The world knows Aung San Suu Kyi as a beautiful heroine, a Nobel Peace Prize winner who, until recently, was a prisoner, the woman who has kept the flame of democracy burning brightly in Burma for more than 20 years. But for me, Suu – pronounced like the name Sue – will always be the ordinary-yet-extraordinary wife and mother whose intimate friend I became when we were both young academic wives in Oxford 35 years ago.

၁၉၉၁ ခုနွစ္ ကမာၻ႕ၿငိမ္းခ်မ္းေရး နိုဘယ္ဆုရွင္ (ေအာင္ဆန္းစုၾကည္) ဆိုတဲ့ ေခ်ာေမာလွပတဲ့ အာဇာနည္သူရဲေကာင္း အမ်ဳိးသမီးတဦးကို တကမာၻလံုးက သိၾကပါတယ္။ သူမဟာ ျမန္မာနိုင္ငံမွာ ဒီမိုကေရစီမီး႐ွဴးတန္ေဆာင္ကို နွစ္ေပါင္း (၂၀) ထက္မက ထြန္းညႇိေတာက္ေျပာင္ ေစခဲ့သူျဖစ္ၿပီး မၾကာေသးခင္ကာလအထိ နွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ အက်ဥ္းစံခံခဲ့ရသူလဲ ျဖစ္ပါတယ္။

I actually got to know her husband Michael Aris first: I met him in 1974 when he and I were studying Tibetan at the School of Oriental and African Studies in London. I liked him from the word go – no-one could call him handsome, exactly, but there was a big-hearted gentleness about him that made people feel comfortable.


Although he was only 27, he had already spent years as the English tutor to the royal family of Bhutan, the tiny Tibetan kingdom in the mountains above India. With his unkempt hair and his great height he looked like a giant who had just emerged from the Himalayas. Introducing himself he said with evident pride, “My wife is Burmese.”
ဒါေပမဲ့ က်မအဖို႔မွာေတာ့ လြန္ခဲ့တဲ့ (၃၅) ႏွစ္ေလာက္ကတည္းက ငယ္ရြယ္ႏုပ်ဳိတဲ့ သုေတသီပညာရွင္ရဲ႕ဇနီးသည္အျဖစ္ အဂၤလန္နိုင္ငံ ေအာက္စ္ဖို႔မွာ စတင္သိကြၽမ္းရင္နွီးခဲ့ခ်ိန္ကစၿပီး “စု” ကို ႐ိုး႐ိုးကေလးနဲ႔ ထင္ရွားတဲ့ဇနီးတဦး ဒါမွမဟုတ္ မိခင္တဦးအျဖစ္ အမွတ္ရေနမိ ပါ တယ္။
တကယ္တန္း စတင္သိကြၽမ္းခဲ့သူက စုရဲ႕ခင္ပြန္း မိုက္ကယ္အဲရစ္ပါ။ ၁၉၇၄ ခုႏွစ္တုန္းက က်မေရာ မိုက္ကယ္အဲရစ္ပါ လန္ဒန္မွာရွိတဲ့ အေရွ႕ဖ်ားနဲ႔ အာဖရိကဆိုင္ရာ ေလ့လာေရးေက်ာင္းမွာ တိဘက္ဘာသာဆိုင္ရာ ေလ့လာေနခဲ့ၾကပါတယ္။

မိုက္ကယ္ဟာ ႐ုပ္ေခ်ာသူတဦးလို႔ တိတိက်က်မဆိုႏုိင္ေပမဲ့ ေတြ႔ျမင္သူတိုင္းကို စိတ္ခ်မ္းသာေစတဲ့ သေဘာမေနာ စိတ္ထားႀကီးျမတ္သူ တဦးလို႔ဆိုနို္င္သူ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲ့ဒီတုန္းက သူဟာ အသက္ ၂၇ နွစ္သာသာေလးရွိေသးေပမဲ့ အႏၵိယႏုိင္ငံအထက္ပိုင္းမွာရွိတဲ့ ဘူတန္နိုင္ငံ (ေခၚ) တိဘက္သမၼတနိုင္ငံငယ္ေလးတခုမွာ၊ ဘုရင္ေတာ္၀င္မိသာစုရဲ့ အဂၤလိပ္စာနည္းျပဆရာတဦးအျဖစ္ နွစ္အတန္ၾကာ ေဆာင္ရြက္ေန ခဲ့သူပါ။

သူ႔ရဲ့ မဖီးမသင္ ကပိုကယိုဆံပင္နဲ႔ အရပ္အျမင့္ႀကီးေၾကာင့္ ႐ုတ္တရက္ျမင္ရသူအဖို႔ ဟိမ၀ႏၱာေတာင္တန္းကထြက္လာတဲ့ အရြယ္ႀကီးမားတဲ့ ေၾကာက္စရာလူႀကီးလို႔ ထင္စရာပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ သူ႔ကိုယ္သူမိတ္ဆက္တိုင္း၊ ဂုဏ္ယူ၀ံ့ႂကြားစြာ ေျပာေလ့ရွိတာကေတာ့ “က်ေနာ့္ဇနီး ဟာ ျမန္မာအမ်ိဳးသမီတဦးျဖစ္ပါတယ္” လို႔ ဆိုတာပါပဲ။


By chance we all moved from London to Oxford in 1975: my Japanese husband Sadayoshi, an expert on the economy of the Soviet Union, and I; and Suu and Michael and their new baby Alexander, who was born in 1973. As a result we all got to know each other much better. It helped that both Suu and I were from Asia, in a city where people from our part of the world were few and far between. There was an intimacy to our friendship that I found with none of my other Oxford friends.

၁၉၇၅ ခုနွစ္မွာ က်မရဲ့ခင္ပြန္း ဆိုဗီယက္နိုင္ငံ စီးပြားေရးဆိုင္ရာ ကြၽမ္းက်င္သူပညာရွင္တဦးျဖစ္တဲ့ ဂ်ပန္လူမ်ဳိး ဆာဒါယိုရွီ၊ က်မတို႔နဲ႔အတူ စုရယ္ သူမရဲ႕ခင္ပြန္း မိုက္ကယ္နဲ႔အတူ ၁၉၇၃ ခုႏွစ္မွာ ေမြးဖြားတဲ့ သူတို႔ရဲ့သားဦးေလး အလက္ဇန္းဒါးတို႔ရယ္ မိသားစုနွစ္စုဟာ၊ လန္ဒန္ကေန ေအာက္စဖို႔ဒ္ကို ေျပာင္းေရႊ႕ေနထိုင္ခဲ့ၾကပါတယ္။ အဲ့ဒီလို ေျပာင္းေရႊ႕ၿပီး နီးနီးကပ္ကပ္ အတူေနထိုင္ခြင့္ရခဲ့ေတာ့၊ က်မတို႔တေတြ ပိုမိုရင္းနွီး ခ်စ္ခင္ခဲ့ၾကပါတယ္။ အထူးသျဖင့္ ေအာက္စဖို႔တကၠသီလာနယ္ေျမမွာ ေနထိုင္ၾကသူေတြထဲမွာ စုနဲ႔က်မလို အာရွတိုက္သားေတြက၊ သိပ္မ မ်ားျပား အေနေ၀းၾကတာလဲ ပါပါတယ္။ စုနဲ႔က်မတို႔ရဲ့ ခ်စ္ခင္ရင္းႏွွီးမႈဟာ ေအာက္စဖို႔ဒ္မွာရွိၾကတဲ့ တျခားမိတ္ေဆြေတြ ထက္ပိုပါတယ္။


My first sight of Suu was of a beautiful young girl pushing a pram, wearing longyi – the Burmese national dress, similar to a sarong – her hair in a ponytail with a fringe hanging down over her forehead. She looked like a teenager: I couldn’t believe she was 29, one year older than Michael, who looked old enough to be her father.

စုကို စေတြ႔ခဲ့ပံုေလးကို ေျပာျပခ်င္ပါတယ္။ ျမန္မာအမ်ဳိးသမီး၀တ္စံု ထမီ (လံုခ်ည္) ဆိုတာေလးကို၀တ္ၿပီး နဖူးေပၚမွာ ေပၚနီေတးဆံပင္္စေလး ေလးေတြနဲ႔ ကေလးလက္တြန္းလွည္းကေလးတြန္းလာတဲ့ အင္မတန္ေခ်ာေမာလွပတဲ့ မိန္းမပ်ဳိငယ္တဦးကို က်မျမင္ေတာ့ ဆယ္ေက်ာ္သက္ အရြယ္ မိန္းကေလးငယ္တဦးလို႔ ထင္ခဲ့မိတယ္။ ေနာက္သူမေျပာျပမွ အသက္ ၂၉ နွစ္ရွိၿပီ၊(သူ႔ခင္ပြန္းထက္ေတာင္ အသက္ တႏွစ္ႀကီးေသး တယ္) ဆိုေတာ့ အစပထမ က်မ ယံုေတာင္မယံုဘူး။ စုနဲ႔ စာရင္ သူမခင္ပြန္း မိုက္ကယ္က ပိုၿပီး အိုစာသလိုမ်ဳိးျဖစ္တာေၾကာင့္ မသိရင္ သား အဖလို႔ ထင္စရာပါ။

Suu and I loved doing things like exchanging recipes and going shopping together in Oxford’s covered market. We went window-shopping for Liberty prints, which we could buy when the price came down. Suu ran the fabric up into longyi for herself.

Michael was trying to make ends meet with his research about Tibet, but their income was very small, and Suu would say to me, “Noriko, we’re down to our last £10! What on earth can I do?” But Suu was brilliant at making delicious dinners out of cheap ingredients. Her pride did not permit any compromise with fish and chips, burgers or other fast food. She even made a Christmas pudding six months before Christmas!
စုနဲ႔က်မတို႔ဟာ စားေသာက္ဖြယ္ရာေတြ ခ်က္ျပဳတ္ျပင္ဆင္ အျပန္အလွန္ လဲလွယ္ၾက ေအာက္စဖို႔ဒ္တခြင္က ေစ်းေတြကို ေစ်းထြက္၀ယ္ၾကနဲ႔ တဦးကို တဦး အေတာ္ခ်စ္ခင္ၾကပါတယ္။ ေစ်းဆိုင္ေတြမွာ မၾကာခဏ ေငးေမာလမ္းသလားၾကၿပီး ေလွ်ာ့ေစ်းခ်တာနဲ႔ၾကံဳရင္ ၀ယ္ၾကေတာ့ တာပါပဲ။ စုက သူမရဲ့ထမီအတြက္ လံုခ်ည္စ၀ယ္ၿပီး ကိုယ္တိုင္ခ်ဳပ္၀တ္ေလ့ ရွိတယ္ေလ။

မိုက္ကယ္ရဲ့ တိဘက္ဆိုင္ရာ သုေတသနလုပ္ငန္း အဆံုးသတ္ဖို႔ႀကိဳးစားေနခ်ိန္မို႔ သူတို႔ရဲ့၀င္ေငြဟာ မမ်ားလွပါဘူး။ အဲ့ဒီအခါမ်ိဳးမွာ စုရဲ့ ႐ုိး သားတည္ၾကည္ ပြင့္လင္းတဲ့စရိုက္လို႔ဆိုနိုင္တာမ်ိဳးကို ခုလို စု ေျပာေလ့ရွိပါတယ္။


“နိုရီကိုေရ ဒို႔မွာ ေငြလက္က်န္ ၁၀ ေပါင္ေလာက္ပဲ က်န္ေတာ့တယ္။ ဘယ္လိုလုပ္ သံုးစြဲရမလဲေတာင္ မသိေတာ့ဘူး” တဲ့။ ဒါေပမဲ့ စုဟာ ခိုင္မာတဲ့စိတ္ဓါတ္နဲ႔ စရိတ္နည္းနည္းသာကုန္ၿပီး အရသာရွိတဲ့ ဟင္းလ်ာ ညစာေတြကို ခ်က္ျပဳတ္ႏိုင္စြမ္းရွိပါတယ္။

ေငြလက္က်န္နည္းေနလို႔ဆိုၿပီး ေခြၽတာေရးအျဖစ္ အလြယ္တကူလုပ္ၿပီးသား အသင့္၀ယ္စားႏုိင္တဲ့ ဘာဂါဆိုင္ေတြက အစားအစာမ်ဳိးေတြ ၀ယ္စားတာမ်ိဳး လုပ္ေလ့မရွိပါဘူး။ ခရစၥမတ္ပြဲေတာ္ကာလဆိုရင္၊ ခရစၥမတ္မတိုင္ခင္ ၆ လေလာက္ကတည္းက ပူတင္းကိတ္မုန္႔ေတြ ဖုတ္ ၿပီးေနပါၿပီ။ တကယ့္ စုပါပဲ။

I tried to help out whenever I could by inviting the family round to eat their favourite Japanese dishes – shabu-shabu and sukiyaki (both a sort of hotpot) and tempura.

In time, Sadayoshi and I returned to Japan, and in 1985 – ten years after our first encounter – Suu came to Japan on a research fellowship at Kyoto University with her younger son Kim, who was about eight then. We saw a lot of them because at the weekend they often came to visit us in the countryside, at our house overlooking Lake Biwa.

သူတို႔မိသားစုကို မၾကာခဏ က်မရဲ့အိမ္ကိုဖိတ္ၿပီး သူတို႔ႀကိဳက္တတ္တဲ့ ဂ်ပန္အစားအစာေတြ ျဖစ္တဲ့ (ရွာပူ အာပူ)(ဆူကီယာကီ) ေခၚ ဟင္းရည္ပူ (Hot Pot) အစားအစာတို႔ (တမ္ပူရာ) တို႔ ခ်က္ျပဳတ္ေကြၽးေမြးခဲ့ပါတယ္။ ေနာက္ပိုင္းမွာ က်မတို႔ မိသားစုလဲ ဂ်ပန္ကို ျပန္လည္ ေျပာင္းေရြ႕ေနထိုင္ခဲ့ပါတယ္။

၁၀ ႏွစ္ေလာက္အၾကာ ၁၉၈၅ ခုနွစ္မွာ က်မတို႔ ျပန္လည္ဆံုေတြ႕ျဖစ္ၾကပါတယ္။ ဒီအခါမွာေတာ့ စုမွာ အသက္ ၈ ႏွစ္အရြယ္ သားငယ္ေလး ကင္မ္ (Kim) ကို ရေနပါၿပီ။ ဂ်ပန္နိုင္ငံ က်ဳိတိုတကၠသိုလ္မွာ သုေတသနလုပ္ငန္းတခုျပဳလုပ္ဖို႔ ေရာက္လာတာပါ။

They visited on New Year’s Eve and we took them to a nearby Buddhist temple where they rang the big temple bell in a Japanese tradition called Joya-no-Kane. The next day I got a vivid insight into how much Suu missed Burma.

I had heard of a Burmese temple not far away and Suu asked if we could visit it. The gate was locked because of the holiday, so I went round the back and asked for advice.

ပန္နိုင္ငံ ေက်းလက္က ဘိ၀ါေရကန္ကိုမ်က္နွာမူထားတဲ့ က်မတို႔ရဲ့အိမ္ကို အားလပ္ရက္ေတြမွာ မၾကာခဏ သူတို႔ လာေရာက္လည္ပတ္ေလ့ ရွိပါတယ္။ တေခါက္ ႏွစ္သစ္ကူးအႀကိဳေန႔ သူတို႔လာလည္ၾကရင္း က်မက သူတို႔ကို အိမ္နားမွာရွိတဲ့ ဗုဒၶဘာသာဘုန္းႀကီးေက်ာင္းကို ေခၚ သြားတဲ့ အခါမွာ သူတို႔ဟာ ဂ်ပန္ဓေလ့ထံုးစံအရ (ဂ်ိဳရာ၊ နို၊ ကာနိ) ေခၚ ေခါင္းေလာင္းႀကီးကို တီးခတ္ေလ့ရွိၾကပါတယ္။ က်မလဲ ေနာက္တ ေန႔မွာ စုတေယာက္ေတာ့ သူ႔အမိေျမ ဗမာျပည္ကို သိပ္သတိရေအာင္းေမ့ေနမွာပဲလို႔လဲ ထင္မိပါတယ္။ ဒါနဲ႔ က်မတို႔ ေနတဲ့ ေနရာနဲ႔ သိပ္မ ေ၀းတဲ့ေနရာမွာ ျမန္မာဗုဒၶဘာသာ ဘုရားေက်ာင္းရွိတာ ၾကားဖူးေၾကာင္း စုကိုေျပာျပေတာ့ သူမက သြားလည္လို႔ ရရင္ သြားလည္ခ်င္ေၾကာင္း ေျပာပါတယ္။

က်မတို႔ အဲ့ဒီကိုေရာက္ၾကေတာ့ ပိတ္ရက္နဲ႔ၾကံဳတာမို႔ တံခါးပိတ္ထားပါတယ္။ ဒါနဲ႔ ေနာက္ဘက္ကပတ္၀င္ၿပီး ၀င္ခြင့္ေတာင္းေတာ့ ဖြင့္ေပး တာနဲ႔ ၀င္ခြင့္ရပါတယ္။ တံခါးေပါက္ကေန ခန္းမငယ္တခုထဲကို ၀င္သြားၾကတဲ့အခါ အဲ့ဒီထဲမွာ အင္မတန္ၾကည္ညိဳသပၸါယ္တဲ့ အၿပံဳးနဲ႔ ႐ုပ္ ပြားေတာ္တဆူကို က်မတို႔ ဖူးေတြ႔ရပါတယ္။


The door opened onto a small hall and there on the altar was a Burmese Buddha with a gentle and delightful smile. Suu was lost for words. Although she had always been very careful with money, she offered the priest 5000 yen [about $60 nowadays] to say a prayer service, then prostrated herself on the earthen floor in front of the Buddha; then stood up and prostrated herself again any number of times, her hands together, chanting in Burmese.

စုတို႔ ဘယ္ေလာက္၀မ္းသာ ၾကည္ႏူးသြားသလဲဆိုရင္ ႐ုတ္တရက္ စကားေတာင္ မေျပာနိုင္ဘူး ျဖစ္သြားခဲ့ပါတယ္။ အဲ့ဒီကာလေတြမွာ စု ဟာ ေငြးေၾကးကိုခ်င့္ခ်ိန္ၿပီး အတိုင္းအထြာနဲ႔ သံုးေနရခ်ိန္ျဖစ္ေပမဲ့ ဘုန္းေတာ္ႀကီးကို ဂ်ပန္ယန္းေငြ ၅၀၀၀ (US ေဒၚလာ ၆၀ )ခန္႔ ရက္ရက္ ေရာေရာ လႈဒါန္းဆုေတာင္း ၾသ၀ါဒ ေမတၱာခံယူၿပီး ဘုရားရွင္ကိုယ္ေတာ္ျမတ္ေရွ႕ေမွာက္ ေျမႀကီးေပၚမွာ ႀကိမ္ဖန္မ်ားစြာ ရွိခိုးဦးခ်ကန္ေတာ့ ပါတယ္။ လက္အုပ္ခ်ီ မတ္တပ္ရပ္ ဘုရားစာကို ျမန္မာလိုရြတ္ဆိုရင္း ပူေဇာ္ပါတယ္။

It struck me then that Suu and I had only ever met in Britain and Japan, never in Burma; I’d only known her as a foreigner, with all that that involves. Now, in a rustic village in Japan, coming face to face with a Burmese Buddha, she suddenly revealed her Burmese heart. I had an intuitive feeling that she could only fulfil herself on Burmese soil. Would it be better for Suu to spend her whole life in comfortable Britain?

အရင္တုန္းက စုနဲ႔က်မ သိခဲ့ ဆံုေတြ႔ခဲၾကတာ အဂၤလန္နဲ႔ဂ်ပန္နိုင္ငံမွာသာျဖစ္ၿပီး ဗမာနိုင္ငံမဟုတ္တာမို႔ သူမကို သာမန္နိုင္ငံျခားသူ တ ေယာက္လိုပဲ သာမန္ကာ ရွန္ကာ ေနမွာပါလို႔ ထင္ခဲ့မိတယ္။ ခုလို ဂ်ပန္နိုင္ငံရဲ့ ေက်းလက္ေဒသက ဗုဒၶရုပ္ပြားေတာ္တဆူကို ဖူးျမင္ရတာနဲ႔ စုရဲ့ ၾကည္ညိဳသဒၵါတရား ေစတနာထက္သန္မႈကို ျမင္လိုက္ရေတာ့မွ စုရဲ့ ျမန္မာ့စိတ္နွလံုးစရိုက္ ျမန္မာပီသမႈကို ေကာင္းေကာင္းႀကီး သိျမင္ ခြင့္ရလိုက္ပါတယ္။ အဲ့ဒါနဲ႔အတူပဲ က်မရဲ့စိတ္ကူးထဲမွာ ရုတ္တရက္ ႀကိဳတင္ေတြးထင္လိုက္မိပါတယ္။ ဘာလဲဆိုေတာ့ စုရဲ့ဆႏၵေတြ တေန႔မွာ သူေရ သူ႔ေျမ ဗမာျပည္မွာ ေဆာင္ရြက္ခြင့္ေတြရရင္ ဘယ္ေလာက္မ်ား ေကာင္းလိုက္မလဲ။ အဂၤလန္နိုင္ငံမွာပဲ သူဘ၀တခုလံုး သက္ေတာင့္ သက္သာနဲ႔ ေနသြားနိုင္တာ ပိုေကာင္းမလား၊ ဒါမွမဟုတ္ သူမရဲ့အမိေျမနိုင္ငံမွာ အႏၱရာယ္ေတြ အခက္အခဲေတြၾကားမွာ သူမ ပိုၿပီး ေပ်ာ္ရႊင္စြာ ေနနိုင္ပါ့မလားလို႔လဲ ေတြးၿပီး ပူမိပါေသးတယ္။

Whatever the dangers and difficulties, would she not be happier immersing herself in her own country again?

One day towards the end of her stay in Japan she came to see me again, bringing some of our favourite manju cakes (a traditional Japanese steamed cake) to eat with green tea. Over the tea I said to her, “Suu, if I were you, I would go back to Burma. Your country needs you. There are lots of things you could do there – your English-speaking ability alone would be very valuable. Michael could get a research job at some Indian university so you would not be far apart, you could put the children into boarding school . . . don’t you agree?”

တေျဖးေျဖးနဲ႔ ဂ်ပန္နိုင္ငံမွာ သူမေနထိုင္ခြင့္ ရခ်ိန္ကုန္ဆံုးၿပီး ျပန္ရကာနီး တေန႔မွာ စု က်မဆီေပါက္ခ်လာပါတယ္။ သူမနဲ႔အတူ ဂ်ပန္ရိုးရာ အစားအစာတမ်ဳိးျဖစ္တဲ့ ေရေႏြးေငြ႔နဲ႔ေပါင္းၿပီးလုပ္စားရတဲ့ (မန္ဂ်ဴ) ကိတ္ (က်မတို႔အႀကိဳက္) ကို၊ ဂ်ပန္ ဂရင္းတီး (Green Tea) လက္ဖက္စိမ္း ေရေႏြးၾကမ္းနဲ႔အတူစားဖို႔ ယူလာေပးပါတယ္။

ဂရင္းတီး ေရေႏြး ေသာက္ၾကရင္း က်မက “ ေဟ့ စု ကိုယ္သာ မင္းဆိုရင္ ဗမာျပည္ကိုျပန္မွာပဲစုရဲ့။ တိုင္းျပည္က စုကို လိုေနတယ္။ စု ဟိုမွာ လုပ္နိုင္တာေတြ အမ်ားႀကီးပါ။ စုရဲ့အင္မတန္ေကာင္းတဲ့ အဂၤလိပ္ဘာသာကြၽမ္းက်င္မႈတခုထဲကတင္ပဲ အေတာ္အသံုး၀င္ေနၿပီ။ စုရဲ့ တိုင္း ျပည္နဲ႔ သိပ္မေ၀းတဲ့ အိႏၵိယနိုင္ငံက တကၠသို္လ္တခုခုမွာ မိုက္ကယ္က သုေတသနအလုပ္ရနိုင္ျပီး စုတို႔ရဲ့ သားနွစ္ေယာက္ကိုလဲ ေဘာ္ဒါ ေက်ာင္းထားရင္ ျဖစ္နို္င္တာပဲ မဟုတ္လား သူငယ္ခ်င္း” လို႔ ဆိုေတာ့၊ ခါတိုင္းဆိုရင္ အေမးတိုင္းကို သြက္လက္ခ်က္ခ်ာစြာ တုံ႔ျပန္ေျဖေလ့ရွိတဲ့ စုဟာ ဘာမွျပန္မေျပာပဲ က်မကို စိုက္ၾကည့္လို႔သာေနပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ သူမရဲ့ အေျဖကို က်မသိပါတယ္။

Normally, Suu was lightning quick with her replies, but now she stared down and said nothing. But I knew the answer. In Japan she’d come into contact with Burmese students who were ardent admirers of her father General Aung San. She’d become aware of the mixture of respect and expectation with which they regarded her.

The manju remained untouched on the plate. Eventually Suu looked up.

“Noriko, you’re right,” she said. A little over two years later, she was in Burma. The rest is history. I have not seen her since – though Sadayoshi and I still visit Oxford every year so we can keep up with her now grown-up sons, who are extremely proud of their mother.

သူမ ဂ်ပန္နိုင္ငံမွာေနထိုင္စဥ္ကာလေတြမွာ ျမန္မာျပည္သား ေက်ာင္းသူ ေက်ာင္းသားေတြနဲ႔ ေတြ႔ဆံုခြင့္ ရမႈေတြရွိခဲ့ပါတယ္။ သူတို႔ေတြဟာ စုရဲ႕အေဖ ဗိုလ္ခ်ဳပ္ေအာင္ဆန္းကို နွစ္ႏွစ္ကာကာ ၾကည္ညိဳေလးစားခ်စ္ခင္ၾကၿပီး သူမအေပၚမွာေတာ့ ေရာေထြးတဲ့ ေလးစားမႈ၊ သူမအေပၚ ေမွ်ာ္လင့္ေတာင့္တမႈေတြရွိေနၾကတာကို သူမ စု သတိေကာင္းေကာင္း ျပဳမိပါတယ္။

စိတ္ထက္သန္ စကားေကာင္းေနၾကတာနဲ႔ မန္ဂ်ဴကိတ္ကိုေတာင္ က်မတို႔ စားဖို႔ မတိုထိမိခဲ့ၾကဘူး။ ဒါေပမဲ့ ေကာက္ခါငင္ကာ ျငိမ္သက္ေနတဲ့ စကားပြဲကို စုက စတင္လႈပ္ရွားလိုက္ပါေတာ့တယ္။ “ေအး…နိုရီကို မင္းေျပာတာမွန္တယ္သူငယ္ခ်င္း” လို႔ စုက ဆိုခဲ့ပါတယ္။ ေနာက္ သိပ္ မၾကာတဲ့ နွစ္ကာလမွာ စုတေယာက္ ျမန္မာျပည္ ျပန္ေရာက္သြားခဲ့ပါတယ္။

က်န္တာေတြကေတာ့ အမ်ားသိခဲ့တဲ့ သမိုင္းျဖစ္စဥ္ေတြပါပဲ။ နွစ္စဥ္လို က်မနဲ႔ခင္ပြန္း ဆာဒါယိုရွီတို႔ဟာ ေအာက္စဖိုဒ့္ကို သြားေရာက္ လည္ ပတ္ျဖစ္ၾကတယ္။ သူ႔အေမအတြက္ ဂုဏ္ယူေနၾကတဲ့ စုရဲ့ အရြယ္ေရာက္ သားနွစ္ေယာက္ကို ေတြ႔ဆံုရေပမဲ့ စုနဲ႔ေတာ့ အဲ့ဒီေနာက္ပိုင္း နွစ္ကာလေတြမွာ မေတြ႔ျဖစ္ေတာ့ပါဘူး။

It was on August 26, 1988, that she launched her political career, speaking to a huge crowd at Shwedagon Pagoda in Rangoon, Burma’s holiest shrine, watched by Michael and her sons. She told the crowd, “It’s true that I’ve lived abroad. It is also true that I am married to a foreigner. These facts have never interfered with my love and devotion for my country.” She went on to call the uprising of that year “the second struggle for national independence”. It was a tremendous event.

၁၉၈၈ ၾသဂုတ္လ ၂၆ ရက္ ျမန္မာနိုင္ငံ ၿမိဳ႕ေတာ္ ရန္ကုန္မွာရွိတဲ့ ျမန္မာနိုင္ငံရဲ့ အထင္ကရ ေရႊတိဂုံေစတီေတာ္ျမတ္ႀကီးမွာ စုဟာ သူမရဲ့ နိုင္ငံအတြက္လိုအပ္ခ်က္ နိုင္ငံအေရးေတြ ေဆာင္ရြက္မဲ့ ဘ၀လမ္းေၾကာင္းကို စတင္ေလွ်ာက္လွမ္းလိုက္ပါၿပီ။ ေထာင္ေသာင္းခ်ီတဲ့ လူ အုပ္ႀကီး ျမန္မာလူထုႀကီးကို သူမစၿပီး မိန္႔ခြန္းေတြ ေခြၽခဲ့ပါေတာ့တယ္။ သူမရဲ့ခင္ပြန္း သားေတြကလဲ အားေပးေထာက္ခံ ေစာင့္ၾကည့္ ေန ခဲ့ၾကပါတယ္။

ဒီမိုကေရစီေရး ခ်ီတက္ဆႏၵျပရင္း စုေ၀းေရာက္ရွိလာတဲ့ လူထုႀကီးကို စုက “က်မ နိုင္ငံျခားမွာ အၾကာႀကီးေနခဲ့တယ္။ နို္င္ငံျခားသားတေယာက္ ကိုလဲ လက္ထပ္အိမ္ေထာင္ျပဳခဲ့တယ္လို႔ ျမန္မာနိုင္ငံသားေတြကဆိုၾကတယ္။ အဲ့ဒါေတြ အားလံုးမွန္ပါတယ္။ ဒါေပမဲ့ က်မဟာ အဲ့ဒီလို ရွိခဲ့ ေပမဲ့ က်မရဲ့ ဗမာနိုင္ငံအေပၚခ်စ္တဲ့စိတ္ နိုင္ငံအတြက္ေဆာင္ရြက္ဖို႔ သံဓိဌာန္ခ်မွတ္ထားမႈေတြကို ဘယ္ေတာ့မွ မပ်က္ျပယ္ အတားအဆီး မျဖစ္ခဲ့ပါဘူး” လို႔ ဆိုခဲ့ပါတယ္။

အဲ့ဒီေနာက္ပိုင္းမွာ စုဟာ လူထုနဲ႔အတူ ဒီမိုကေရစီတိုက္ပြဲ ဆက္လက္ဆင္ႏြဲနိုင္ဖို႔ တစိုက္မတ္မတ္ေဆာင္ရြက္ခဲ့ပါေတာ့တယ္။ သူမရဲ့ နိုင္ငံ ေရးရည္မွန္းခ်က္မွာ အမ်ိဳးသားေရး တိုင္းသူျပည္သားမ်ားအတြက္ ဒုတိယအႀကိမ္ လြပ္လပ္ေရး ႀကိဳးပမ္းမႈ႔ဆိုတဲ့ အင္မတန္ႀကီးျမတ္ထင္ရွားတဲ့ ျဖစ္စဥ္ပန္းတိုင္ႀကီး ျဖစ္ခဲ့ပါေတာ့တယ္။

When I next saw Michael in Oxford, we talked about Suu and her commitment to her homeland. He said to me, “Noriko, I had a feeling from the start that this day would come some time. Long ago I promised Suu that if the people of Burma needed her, I would not stand in her way.”

I shed a quiet tear for my friend with her momentous destiny.

ေနာက္တႀကိမ္ ေအာက္စဖို႔မွာ မိုက္ကယ္နဲ႔ က်မတို႔ဆံုေတြ႔ၾကေတာ့ စုရဲ့အေၾကာင္း စုရဲ့ အမိေျမအတြက္ ခိုင္ၿမဲတဲ့ သံဓိဌာန္၊ ဆံုးျဖတ္ခ်က္ လႈပ္ရွားမႈေတြအေၾကာင္း ေျပာျဖစ္ၾကပါတယ္။ မိုက္ကယ္က က်မကို “နိုရီကို တေန႔မွာ စုနဲ႔ပတ္သက္လို႔ ဒီလိုျဖစ္လာမယ္ဆိုတာ က်ေနာ္အစ ကတည္းက ႀကိဳတင္တြက္ဆ ခံစားသိရွိၿပီးသားပါဗ်ာ။ စုကိုလဲ က်ေနာ္ ကတိေပးခဲ့တယ္။ တေန႔မွာ စုရဲ့ တိုင္းျပည္နဲ႔လူထုက စုကို လို အပ္လာခဲ့ရင္ စု သေဘာက်ျဖစ္ေစရမွာျဖစ္ၿပီး က်ေနာ္ဟာ စုေလွ်ာက္လွမ္းမဲ့ခရီးမွာ ဘယ္ေတာ့မွ အတားအဆီးမျဖစ္ေစရပါဘူးလို႔ ဆိုတာ ပါပဲ”

က်မဟာ ခ်စ္သူငယ္ခ်င္း စုအတြက္ သူမရဲ့သမိုင္းေပးတာ၀န္ထမ္းေဆာင္မႈ သမိုင္း၀င္ျဖစ္စဥ္ ရည္မွန္းခ်က္ပန္းတိုင္နဲ႔ အခက္အခဲရုန္းကန္ လႈပ္ရွားမႈမ်ား အက်ဥ္းစံ အနစ္နာခံမႈ႔မ်ား ေအာင္ျမင္မႈ႔မ်ားအတြက္ က်မတိတ္တခိုး မ်က္ရည္က်မိပါတယ္။
၀မ္းသာၾကည္ႏူးမိလို႔က်တဲ့မ်က္ရည္ စုအတြက္ ခံစားရတဲ့မ်က္ရည္ပါပဲ။


» Noriko Ohtsu preferred not to be photographed for this feature.

»Michael Aris died of prostate cancer in 1999.